Succesdebuut 'Slaap!' haalt opnieuw prijs binnen

Verbeke, die dit najaar haar tweede roman Reus op de markt brengt, kreeg de prijs donderdag in Amsterdam. Het Gouden Ezelsoor is een prijs van de Grafische Cultuurstichting voor het best verkochte literaire debuut. Er is 5.000 euro aan verbonden. Dat Verbeke won, is niet meteen een verrassing. Van Slaap!, dat op 15 oktober 2003 uitkwam, werden in de eerste zes maanden 15.595 exemplaren verkocht.

Inmiddels zijn meer dan 40.000 boeken over de toonbank gegaan. "Redelijk objectieve criteria", zegt de winnares. "Heel leuk ook. Hoewel ik me soms wel een beetje gegeneerd voel. Er zijn nog andere jonge schrijvers wier boeken aandacht verdienen."

Het is de derde grote geldprijs die Slaap! en Verbeke te beurt vallen. Tel bij de verkoopscijfers en de prijzen de vertalingen. De Duitse en Italiaanse editie liggen inmiddels in de boekhandels, en zeven zijn er onderweg: Frankrijk, Argentinië, Litouwen, Hongarije, Denemarken, Roemenië en Rusland.

De pocketeditie van de originele Slaap! is vanaf 1 juni 2005 een feit, en vooral: er is een film op komst. De Nederlandse filmmaker Theu Boermans bewerkt het boek tot een script. Verbeke, die nochtans zelf ook enige ervaring heeft in het schrijven van scenario's, volgt vanop de zijlijn. "Het is heel fijn, maar voor mij persoonlijk is de versheidsdatum van Slaap! een beetje overschreden, vrees ik."

Wie ziet ze in de hoofdrollen van de twee dolende, slapeloze personages Maya en de veel oudere Benoit? "Te vroeg. Al moet ik toegeven dat ik Sarah de Roo in de kortfilm Cologne van Kaat Beels erg goed vond."

Verbeke werkt momenteel haar langverwachte tweede boek af. "Dat wordt harder en cynischer dan Slaap!", zegt ze. "Als het goed is, verschijnt Reus dit najaar. Het gaat over mensen die het gemaakt hebben en vervolgens de pedalen kwijtraken. Een soort roadmovie, maar dan in boekvorm."

Prijzenpot 'Slaap!'

Vrouw & Kultuur Debuutprijs (1.000 euro)

Debuutprijs Vlaanderen (6.200 euro)

Gouden Ezelsoor (5.000 euro)

Verberg tekst

Gewonnen!

De prijs voor de beste Vlaamse nieuweling in de literatuur, kortweg de Debuutprijs, is dit jaar voor Slaap! van de 28-jarige Gentse schrijfster Annelies Verbeke. Een verrassing is dat niet. Slaap! is een roman zonder noemenswaardige beginnersfouten,
terwijl de concurrentie eigenlijk maar zozo was. Verbeke zal van dat laatste niet
wakker liggen. Van haar boek werden intussen al 25.000 exemplaren verkocht,
een fenomenaal aantal dat na deze Debuutprijs allicht nog zal groeien.

'Binnenkort koop ik een huis', aldus Verbeke gisteren.

Antwerpen

Eigen berichtgeving

De schrijfster had zich voor de persconferentie nog achter een muurtje verstopt. Haar bekroning, goed voor 6.200 euro, moest voor het aanwezige journaille blijkbaar nog heel even een verrassing blijven. Alsof iemand er op dat ogenblik aan twijfelde dat Annelies Verbeke de Debuutprijs dra in de wacht zou slepen.

Juryvoorzitster Frieda Van Wyck verklaarde gisterenmiddag dat er tussen het tiental inzendingen voor de prijs maar één boek zat dat zich een beetje kon meten met dat van Verbeke: de historische roman Violist van de Duivel van Bart Van Lierde. De jury was evenwel van oordeel dat Van Lierde de lat wat te hoog had gelegd.

Te hoge ambities, het is een van de talrijke beginnersfouten die Verbeke wist te ontwijken. De reacties logen er dan ook niet om. Bovenop de lof waarmee de schrijfster eind vorig jaar door de literaire kritiek werd overladen, kwam gisteren nog die van de Debuutprijs-jury, die Slaap! "een moderne en stilistisch sterke stadsroman met een origineel onderwerp" noemde. Slaap! is het verhaal van twee dolende, slapeloze zielen, personages die volgens de jury erg geloofwaardig neer werden gezet. Waardering was er tegelijk voor de groteske, wat surrealistische passages die maken dat de roman de "typisch Vlaamse naturalistische context" overstijgt.

Met Slaap! koos de jury voor een voortreffelijk boek. Niettemin hoort er bij die keuze een kanttekening. Als de Debuutprijs, een initiatief van Boekenbeurs-organisator Boek.be, een aanmoedigingsprijs is, dan is de bekroning van Verbeke een weinig overbodig. Van haar boek zijn inmiddels als 25.000 exemplaren verkocht, het grootste deel daarvan in Nederland. Een vertaling naar het Frans en het Duits staan op stapel.

Een verklaring voor dat succès fou is ongetwijfeld voor een deel te vinden in de lovende kritiek. NRC Handelsblad noemde Slaap! het beste debuut sinds Blauwe maandagen van Grunberg, De Morgen sprak van een "grappig, eigenwijs en soms aandoenlijk boek". Verbeke zelf vermoedt dat ook het onderwerp van haar boek de verkoopcijfers de hoogte heeft ingestuwd.

"Blijkbaar is slapeloosheid, en bij uitbreiding rusteloosheid, een ziekte van deze tijd", aldus de schrijfster gisteren. "Ik heb de indruk dat veel mensen zich herkennen in de hoofdpersonages en hun problematiek. Mensen spreken me erover aan, en zien me dan als een soort therapeute."

Met haar eigen slapeloosheid valt het naar eigen zeggen tegenwoordig nogal mee. Met de rusteloosheid iets minder. "Door de vele interviews, de lezingen, de schrijfopdrachten en het filmscenario dat ik zopas heb afgewerkt, heb ik de rust en de focus niet gevonden die nodig is voor mijn tweede boek. Meer dan een vijftigtal pagina's heb ik nog niet. Hopelijk komt er snel beterschap."

Annelies Verbeke volgt als Debuutprijs-winnares Margot Vanderstraeten op. Opnieuw een vrouw dus, na jaren van mannelijke dominantie, maar dat laat Verbeke naar eigen zeggen koud. "Schrijven is niet zoiets als polsstokhoogspringen. (lacht) De literatuur is volgens mij een gemengde competitie."

Verberg tekst

Voor wie er weleens mee te maken krijgt, is het geen nieuws. Slapeloosheid maakt een mens prikkelbaar. "Gefluister", schrijft Annelies Verbeke in Slaap!, gaat voor de slapeloze op den duur op "gebulder" lijken. Laat de insomnia lang genoeg duren, en je wordt zo zot als een deur.

In haar debuutroman schetst Annelies Verbeke met evenveel cynisme als empathie de psychische en fysieke neergang van de oudere twintiger Maya en de jonge vijftiger Benoit De Gieter, samen goed voor een gemiddelde van hooguit vier uurtjes verkwikkende nachtrust per etmaal. In een vijftiental korte hoofdstukken waarin de protagonisten afwisselend aan het woord komen, wordt verteld hoe ze langzaam maar zeker de pedalen verliezen, hoe ze elkaar ontmoeten, hoe ze elkaar weer kwijtspelen en hoe ze uiteindelijk elkaar opnieuw en wie weet voorgoed in de armen zullen sluiten.

"Mijn nachten", vertelt Maya helemaal aan het begin van het boek, "waren langer dan mijn dagen, want 's nachts was ik alleen." Warme melk met honing, alcohol, softdrugs, een handvol slaappillen laat staan een Total Relax/Inner Positivity-cursus kunnen haar nachten verkorten. Nadat ze met haar steeds onmogelijker gedrag haar welwillende maar onbegrijpende vriend het huis heeft uitgejaagd, gaat ze nog meer dan vroeger op zoek naar slachtoffers waar ze haar blinde woede op kan koelen. Bij voorkeur wreekt ze zich 's nachts, door hele appartementsgebouwen vol vredig slapende mensen wakker te bellen.

Aan haar pesterijen komt een eind als ze bij de minstens zo slapeloze Benoit De Gieter aanbelt en onmiddellijk een schok van herkenning voelt. Hij heeft "zes mislukte relaties, drie psychiaters en twee therapieën" voorsprong op haar, maar Maya treedt hem tegemoet "met een hart zonder remmen, met hoop zonder slaap".

Voor Benoit is de schok der herkenning niet minder groot. Anders dan bij Maya, wier jeugd in de roman nauwelijks of niet belicht wordt, heeft zijn degeneratie heel duidelijk wortels in de kinderjaren. De jonge Benoit De Gieter hield zielsveel van zijn moeder, een liefde die door Verbeke bijzonder pakkend wordt beschreven. Dat zijn moeder een hoer was, komt Benoit pas later te weten. Hem werd wijsgemaakt dat de vele kreunende mannen met wie ze haar bed deelde, te veel van mama's kost hadden gegeten. Mama, zo denkt het kind, is een hele goede kokkin.

Benoit is nog piepjong als hij op een dag een pesterig schoolvriendje half of volledig dood slaat en in een instelling terechtkomt. Zijn moeder komt hem verlossen, maar ze verongelukt terwijl ze samen op de vlucht zijn voor de politie. Voor Benoit was het "de laatste dag die ertoe deed". Eens volwassen zal hij zijn nachten slijten in schurftige cafés en bordelen, waar hij ersatzmama's betaalt om in hun schoot te mogen slapen.

Geen vrouw die zo op zijn moeder lijkt als Maya. "Ik wou één meter dertig zijn", vertelt Benoit kort na de eerste ontmoeting, "naar haar toe rennen en haar benen omklemmen, mijn hoofd tegen haar buik." Maya lijkt aan zijn verlangens tegemoet te komen, in die mate zelfs dat ze net als Benoits moeder, het (gewillige?) slachtoffer wordt van een verkeersongeval.

Terwijl Maya langzaam van de klap herstelt, zet Benoit zijn weg naar de afgrond onverdroten voort. Hij sticht brand, doet iets bizars met een potvis en belandt in een psychiatrische inrichting. Niets doet vermoeden dat hun levens elkaar ooit nog zullen kruisen, en toch.

In een nogal onwaarschijnlijke, maar niettemin ontroerende finale laat Verbeke de twee inmiddels compleet ontredderde hoofdpersonages opnieuw samenkomen. De hereniging vindt allicht niet toevallig plaats op een ogenblik dat Maya op het punt staat haar moraliteitsbesef in zee te werpen om hoer te worden en dus meer dan ooit op Benoits moeder te gaan lijken. Of er voor hen samen een toekomst is, en of er voor hen ooit nog een echte dag en een nacht zullen zijn, laat Verbeke in het ongewisse. Het boek eindigt met een misschien, zo krachtig als het uitroepteken van de titel.
Slaap! is niet het eerste verhaal waar Annelies Verbeke mee naar buiten komt. Zo werd een scenario van haar hand al geselecteerd voor het filmfestival van Berlijn en schopte ze het tot laureate van de Stichting Roeping. Van haar ambities of talent als scenariste is in dit boek evenwel niet zo veel te merken. De verhaallijn van Slaap! is weinig complex en zeker niet ingenieus, en evenmin is het een boek dat om een verfilming schreeuwt.
Slaap! is daarom niet minder goede literatuur. Anders dan zoveel andere debutanten bezondigt Verbeke zich niet aan overdreven mooischrijverij en is ze niet behept met de neiging te demonstreren wat ze wel allemaal in haar mars heeft. Haar vertelstijl is onderkoeld en vaak laconiek, slechts af en toe laat ze zichzelf een, meestal geslaagde, poëtische uitspatting toe. Het is vooral die stijl die ervoor zorgt dat het boek, ondanks de zware thema's, nooit echt pathetisch wordt.
Slaap! is geen roman die je wereldbeeld doet kantelen, maar dat was ook duidelijk niet de bedoeling. "Ik wil mensen ontroeren", zegt Verbeke op de website van Stichting Roeping, "aan het lachen maken en een gevoel van verbondenheid meegeven, in de hoop dat ze daardoor, al was het maar heel even, wat dichter bij elkaar komen." De slapeloze zal zich met het debuut van Annelies Verbeke op zijn minst één nacht minder alleen voelen.

Verberg tekst

De juryvoorzitster Frieda Van Wijck probeerde nog even de suspense te rekken door Bart Van Lierdes debuut Violist van de duivel te prijzen, maar wat iedereen verwachtte, gebeurde ook: Annelies Verbeke wint de Debuutprijs voor haar roman Slaap! Een ,,stilistisch sterke stadsroman'', schreef de jury met gevoel voor alliteratie.

In Slaap! vinden twee rusteloze zielen, de jonge Maya en de oudere Benoît, elkaar tijdens slapeloze nachten. De juryleden waardeerden het grote inlevingsvermogen van Verbeke en haar economische stijl. Bovendien is Slaap! een eigentijds verhaal, dat Tom Barman misschien maar moet verfilmen, was hun suggestie.

De 28-jarige Verbeke is naast schrijfster ook scenariste. Haar scenario Dogdreaming werd geselecteerd voor het European Pitch Point tijdens het filmfestival van Berlijn vorig jaar. Het productiehuis IdtV heeft een optie op de verfilming van Slaap!

Het werk aan haar tweede roman schiet niet op, zei Annelies Verbeke in haar dankwoord: ze heeft net een ander scenario afgeleverd en lang gewerkt aan een script voor een firma die over de kop is gegaan. De Debuutprijs zal ook wel zijn verplichtingen meebrengen, maar: ,,Ik won dit jaar de prijs Vrouw en Cultuur in Nederland, die ik niet kende. Deze prijs kende ik wel en wilde ik heel graag winnen.''

,,Ik heb zelden vertrouwen in iets, maar ik zou wel teleurgesteld zijn geweest als ik de Debuutprijs niet had gewonnen'', zei Verbeke achteraf. ,,Ik dacht dat Een stoel van Willem van Zadelhoff een andere kanshebber was, maar dat stond niet eens op de shortlist.'' Van Zadelhoff woont in Antwerpen, maar heeft de Nederlandse nationaliteit en komt dus niet in aanmerking voor de Debuutprijs. ,,Misschien wraak voor de Ako-Literatuurprijs en de Libris'', zegt Verbeke lachend. Verbeke was een van de vijf Vlamingen die wel op de longlist van de Ako-Literatuurprijs stond, maar niet de shortlist haalde.

Wat ze met de cheque van 6.200 euro gaat doen, die ze tijdens de Boekenbeurs ontvangt, weet ze nog niet. ,,Ik wil wel een huis kopen als ik iets betaalbaars vind.'' Slaap! heeft al 25.000 stuks verkocht, en de Debuutprijs zal de verkoop zeker nog een duwtje geven. ,,Ik denk dat ik me binnenkort terugtrek om rustig te kunnen werken, maar dat zeg ik al een poos. Ik heb al vijftig pagina's, maar misschien ga ik die helemaal herschrijven.'' En ja, ze heeft soms nog last van slapeloosheid, al gaat het tegenwoordig beter. ,,Maar de roman gaat meer over rusteloosheid; wat volgens mij een probleem van hier en nu is.''

,,Slaap!'', uit bij De Geus. Annelies Verbeke schrijft een keer per maand de column Het Balkon voor de Standaard der Letteren; de volgende aflevering is volgende donderdag.

Verberg tekst

De tol van dat prille succes is echter ook dat het haar opdrachten oplevert die verhinderen dat ze eens flink kan doorschrijven aan haar tweede roman, waar zoveel mensen op zitten te wachten. ,,Indien mijn tweede boek wordt afgekraakt, zal dat pijn doen. Maar mijn leven is meer dan alleen maar literatuur. Ik heb een goed lief, ik heb goede vrienden. Ik zal heus niet sterven als m'n boek de grond wordt ingeboord.''

,,Ik zou eigenlijk meer structuur en discipline in mijn leven moeten hebben. Ik ben te gefragmenteerd aan het leven. Lezingen, columns, een opdracht van Victoria voor een toneelstuk... Mijn nieuwe boek gaat niet zo goed vooruit. Ik moet me iedere keer in die andere gemoedsgesteldheid inleven.''

Geen nieuw boek van Annelies Verbeke dus bij de komende Opendeurdagen of op de komende Boekenbeurs. Ondertussen is Slaap! in haar tiende druk, met meer dan 20.000 verkochte exemplaren, naar Vlaamse normen zéér veel. En haar Bredase uitgeverij De Geus constateert dat driekwart daarvan in Nederland over de toonbank gaan. ,,Sinds Blauwe maandagen van Arnon Grunberg het meest indrukwekkende debuut dat in de Nederlandse letteren is verschenen. Lees!'' jubelde NRC Handelsblad . Op de longlist van de prestigieuze Libris Literatuurprijs was Annelies Verbeke de enige Vlaamse genomineerde, en ze haalde ook de longlist voor de AKO Literatuurprijs.

Niemand die er een zinnige verklaring voor heeft. Inhoudelijk noch vormelijk appelleert Slaap! aan een typisch Nederlandse reflex of frustratie. De geraffineerde roman beschrijft de merkwaardige relatie tussen een jonge vrouw, Maya, die niet kan slapen en in de 53-jarige Benoît een lotgenoot vindt. Ook de overige personages getuigen van het groot inlevingsvermogen en de dito levenservaring van de schrijfster.

,,Ik denk niet dat Nederlanders slechter slapen of zo'', grinnikt Annelies Verbeke. Nederlanders kopen en lezen wel meer dan Vlamingen, maar dan zou elk Vlaams debutant zo'n succes kennen bij de noorderburen. Ik weet het kortom gewoon niet'', geeft Annelies Verbeke toe.

Wat vind je van de herhaalde vergelijking met Arnon Grunberg?

,,Dat is leuk, maar erg relatief, hoor, als je ziet hoeveel schrijvers met Grunberg worden vergeleken. ( lacht ) Zoals Aristide von Bienefeldt, van wie zelfs gezegd wordt dat hij niet bestaat maar dat het net als Marek van der Jagt een pseudoniem van Grunberg zelf is. Maar Aristide von Bienefeldt bestaat echt: ik heb met hem gepraat! Ach, Grunberg en ik schrijven helemaal anders, maar het blijft een compliment. Ik heb hem nog nooit ontmoet, neen, maar ik heb bijna al zijn boeken gelezen en ik lees hem heel graag. Gstaad 95-98 vind ik een meesterwerk.''

'Slaap!' heeft de werkloze scenariste dus werk bezorgd.

,,Ja, zeker, het was de grootste verandering in mijn leven. Nu krijg ik eens per week een nieuwe werkaanbieding voor een scenario of zo. Men belt mij, ik moet niet langer zelf scharrelen. Ik heb zelfs al neen moeten zeggen tegen voorstellen waarvan ik achteraf dan spijt kreeg. Op dit moment heb ik twee films in pre-productie: mijn eigen scenario Dogdreaming , dat ik als mijn echte debuut zie, en een bestaand Nederlands script, Marathon . Slaap! zou dan weer worden verfilmd door het Nederlands productiehuis IDTV, dat nog wacht op geld van de overheid. Dogdreaming ga ik met regisseur Gert Embrechts, die van Kartonnen dozen van Tom Lanoye een tv-serie maakt, zeer intens herschrijven.''

Is er verwantschap tussen de roman 'Slaap!' en het filmscenario 'Dogdreaming'?

,, Dogdreaming zou je, als het een roman was, een Bildungsroman kunnen noemen, over een zeer verlegen supermarktkassierster, een soort underdog die het geluk vindt, nog wel in een pratende hond, een golden retriever. Die sprekende dieren vormen de verwantschap met Slaap!, ja.''

Verberg tekst

Die erkenning kwam er vreemd genoeg eerst in Nederland en pas later in België. ,,Het was een toonaangevende Nederlandse recensente die mijn roman voor het eerst besproken heeft. Dat zal wel een rol gespeeld hebben'', denkt Annelies Verbeke. ,,Ik hoop dat het met de debuutprijs ook in Vlaanderen los zal lopen.''

Ondertussen werden er van Slaap! Meer dan 20.000 exemplaren verkocht; 5.500 daarvan gingen in Vlaanderen over de toonbank, de rest in Nederland. Er zijn al plannen om het boek te vertalen in het Duits, het Frans en het Italiaans.

De jury van de Debuutprijs, onder voorzitterschap van VRT-vrouw Frieda Van Wyck, looft het boek als een stilistisch sterke stadsroman. Het is het verhaal van twee dolenden. Maya is een jonge vrouw van in de twintig en vindt een gelijkgestemde ziel in Benoit De Gieter. Beiden lijden aan slapeloosheid. De personages worden zeer geloofwaardig neergezet, maar tegelijkertijd is er een raakvlak met het surrealistische. Zo zijn er bijvoorbeeld lange gesprekken tussen Benoit en een potvis.

Niet extreem

,,Iedereen vraagt mij tegenwoordig of ik ook slaapproblemen heb. Af en toe raak ik moeilijk in slaap, maar het is zeker niet zo erg als de personages uit mijn boek'', lacht Annelies. ,,Ik ga wel uit, maar ik dwaal 's avonds niet door de straten van Gent. Zo extreem ben ik niet.''

Annelies Verbeke is afkomstig uit Londerzeel, ging naar school in Brussel, maar belandde op haar achttiende in Gent om er niet meer weg te gaan. ,,Ik studeerde aan de universiteit Germaanse Talen en bleef hier hangen. Ik ben ondertussen een echt stadsmens geworden. Mijn boek speelt zich af tegen de sfeer van de stad. Mensen zeggen mij dat ze er Gent in herkennen. Maar het blijft natuurlijk pure fictie.''

De Debuutprijs betekent voor Annelies Verbeke waarschijnlijk de definitieve doorbraak. ,,Ik ben heel blij met die erkenning. Van toen ik kind was, schreef ik sprookjes, gedichten en liedjesteksten. Na mijn studies Germaanse Talen volgde ik een cursus scenarioschrijven. Slaap! was mijn eerste proza. Ik heb nu al zo'n vijftig bladzijden voor een nieuw boek, maar ik kom door alle drukte zo weinig aan schrijven toen. Tegen eind volgend jaar hoop ik het af te hebben.''

Verberg tekst

IK EN WIJ SAMEN INSECTENGEZOEM

Maya lijdt aan slapeloosheid. Benoit, zonder circonflexe, kan 's nachts de slaap evenmin vatten. Die twee moesten elkaar wel ontmoeten.

Dat is zo ongeveer de integrale plot van Slaap!, met uitroepteken. Ondanks het voorgaande is dat een buiten het gewone uitstijgende roman, zoals ze in onze letteren niet echt bij bosjes verschijnen. Nog bijzonderder is dat het bovendien om een debuut gaat.

Annelies Verbeke is jong (° 1976) en eigengereid, en ze betreedt het literaire toneel meteen met groot naturel en grote zelfbewustheid. Van Slaap! gaat, met alle fouten die je erin kunt vinden, een enorme vanzelfsprekendheid uit, een bescheiden noch onbescheiden présence die altijd een van de uitingsvormen van talent is. Dat Verbeke ergens in het midden van het terrein tussen Saskia de Coster en Marek van der Jagt kan worden gesitueerd, betekent niet dat haar in enigerlei richting epigonisme hoeft te worden verweten; het is louter een vaststelling.

Maya is niet dom, niet ongeestig, niet gespeend ook van verhevigd bewustzijn zo nu en dan, en zoals gezegd niet gezegend met een gezonde slaap. Uit rusteloosheid én wraakzucht gaat ze in het holst van de nacht op willekeurige adressen aanbellen om mensen uit de slaap te halen die zij zo node moet missen. Waarbij ze voornamelijk op ergernis, angst en uit angst geboren agressie stuit ('Wij betalen niks!').

Tot op een nacht iemand haar verrast met de mededeling: 'Eindelijk. Wacht daar. Ik kom', en haar in afwachting beneden in het halletje en aan het einde van de eerste episode van de roman achterlaat met 'een hart zonder remmen, hoop zonder slaap'.

Inderdaad, een medeslapeloze. Deze Benoit De Gieter, die in de tweede episode aan het woord komt - beide personages zullen elkaar om en om als ik-persoon blijven afwisselen - heeft wel een wat bewogener, om niet te zeggen melodramatischer verleden dan de op dat gebied totaal blanco Maya (nou ja, haar ouders zijn gescheiden). Kind van een moeder met het oudste beroep ter wereld. Als lagereschooljongen nog begiftigd met het vermogen die werkelijkheid wat idyllischer in te kleuren - als zijn moeder hem vraagt wat hij denkt dat zij doet voor de kost (er dient namelijk een opstel geschreven: 'Het beroep van mijn vader/moeder'), antwoordt de kleine Benoit dat zij kokkin is: 'Je bent een heel speciale kokkin. Je kookt alleen voor mannen. Je kookt zo goed dat ze in ons bed moeten gaan liggen omdat ze te veel gegeten hebben. En dan liggen ze daar te kreunen omdat hun maag pijn doet!'

Als de volgende dag die voorstelling van zaken een klasgenoot alleen hoon en een minder subtiele verwoording van de feiten ontlokt, slaat Benoit de onverlaat met een steen een gat in zijn kop. Waarna verbeteringsgesticht, zijn bevrijding daaruit door zijn moeder en haar dood tijdens haar vlucht met hem - ze wordt aangereden door een rijkswachtcombi. 'Dat was de laatste dag die ertoe deed. De rest was zomaar een leven.'

Althans - tot hij Maya ontmoet. Zij lijkt namelijk sprekend op zijn moeder. Voor het verbond dat ogenblikkelijk tussen hen ontstaat, heeft Maya niet een vergelijkbaar motief, maar de veel oudere Benoit, hij is 53, is in ieder geval wel een soortgenoot. 'Wij zijn maten hè?'

Als zij hem verleidt, althans hem er eerst zachtjes toe aanzet en er vervolgens niet van weerhoudt, ondanks zijn angst ervoor, gehoor te geven aan een diep en duister verlangen dat Maya bij hem opwekt, ontketent zij voor hen allebei de neergang die ze tot dan toe elk in hun leven hadden weten te ontwijken. Zij krijgt, of beter neemt, als ze naar huis fietst een ongeluk met een vrachtwagen. En bij hem slaan de stoppen door, hij steekt zijn flat in brand en belandt in de psychiatrie.

Benoit is nu eenmaal niet de jongen die Maya net tevoren had leren kennen, en die haar, in tegenstelling tot haar eerdere, wat indolente vriendje Remco, 'een nacht van goud en rozen. Van huid en haar en been over been. Van nu en voor altijd' had bezorgd. Een nacht waarna zij voor het eerst in acht maanden nog eens echt geslapen had. Helaas had zij, vanwege een dom praktisch misverstand bij hun eerstvolgende afspraakje, deze Paul nooit meer teruggezien. En Maya is nu eenmaal niet de moeder die Benoit altijd smartelijk is blijven missen.

In een bordeel aan de kust, waar Maya op dat ogenblik bij een stevig glas haar toevlucht heeft gezocht voor het gure weer en waar ze op het punt staat nu echt in zijn moeder te veranderen (althans in ernst overweegt hetzelfde beroep te kiezen), vindt Benoit zijn 'maat', maanden na hun nacht samen en enige nogal bizarre peripetieën later, uiteindelijk terug. 'Misschien zullen we straks naar buiten gaan en zien hoe de stad ons omarmt met schepen en bussen en bomen. Met adem en stemmen en bloed. Met dag en nacht. Met mensen en ik en wij samen. Misschien', luidt vervolgens het slot.

Waaruit zowel het goede als het minder goede van dit hoe dan ook opmerkelijke debuut nog eenmaal duidelijk spreekt. Om met het laatste te beginnen: 'Met mensen en ik en wij samen' is, nog afgezien van de grammaticale fout erin, een formulering met een wel érg hoog smartlapgehalte, en het laatste woord van het boek had beter weer geschrapt kunnen worden. Anders gezegd, Verbeke maakt een enkele keer een pathetische schuiver - wat bij haar voor het overige voortreffelijk beheerste en laconieke stijl, met af en toe ook, meestal geslaagde, poëtische impromptu's, des te vreemder afsteekt. Ook de al aangestipte
bizarrerie in de afwikkeling van het verhaal (onder meer de grote liefde die Benoit opvat voor een nachtvlinder en heur rupsenkindjes - nachtvlinder die, uiteraard, de kleuren vertoont van een bepaalde jurk van zijn moeder) is niet een van de sterkste kanten van deze roman. En verder onderscheiden Maya en Benoit zich wel in naam van elkaar, maar niet in hun manier van formuleren.

Tegelijk verdient Verbeke alle lof, omdat ze niet terugschrikt voor branie, fantasie én gevoel voor drama in haar variatie op het oudste thema van de literatuur. Het liefdesverhaal is misschien niet het interessantste genre in de letteren,
Slaap! is wel een van de (her)leesbare daarvan.

Niet in de laatste plaats door de vaardigheid waarmee de schrijfster, al laat ze de teugels dus een enkele keer wel eens glippen, haar verhaal in de hand houdt, daarbij zeer geholpen door haar stijl. In NRC Handelsblad werd Slaap! enige weken geleden het beste debuut sinds dat van Grunberg genoemd. De overschatting die Grunberg ten deel valt, moet je niemand toewensen, zeker Annelies Verbeke niet, maar onmiskenbaar zijn haar toon en haar manier van schrijven verwant aan die van Grunbergs alter ego Marek van der Jagt. Diens nihilisme is niet het hare, maar ook Verbeke laat haar personages worstelen met de angst voor 'zomaar een leven', en ook zij weet wat formuleren is:

'Vrienden. Ze haakten stuk voor stuk af, vaak omdat ik hén niet begreep. Letterlijk dan. Mijn toestand maakte dat gefluister op gebulder ging lijken of, en dat was meestal het geval, andersom. (...) Hun eigen beslommeringen klonken als het gezoem van een insect dat ik graag vertrapte.'

Verberg tekst

Personages die als verschoppelingen door het leven dwalen: daarover gaan schrijven, lijkt een regelrechte uitdaging. Hier dreigt voortdurend het gevaar weg te zinken in goedkope pathetiek. Dat het ook anders, en overtuigend kan, bewijst Annelies Verbeke met haar debuutroman Slaap!

Wat doe je als je aan insomnie lijdt? De 28-jarige Maya weet er alles van. Haar man Remco is afgeknapt op haar slapeloosheid en gaat er hals over kop vandoor. Maya krijgt van alle kanten goedbedoelde raadgevingen, van het drinken van warme melk met honing tot het volgen van intensieve psychologische doe-het-zelfcursussen, die in de eerste plaats de zakken van de zogenaamde 'trainers' moeten vullen. Om de eenzaamheid van haar opeenvolgende nachten-zonder-slaap te ontvluchten, dwaalt ze doelloos door de stad. In een vlaag van radeloosheid -- ze gunt anderen de troostende vergetelheid van de slaap niet -- belt ze lukraak aan in een groot appartementsblok. Eerst vangt ze nog bot, maar het moment dat ze bij de 25 jaar oudere Benoît de Gieter aanbelt, komt haar leven in een stroomversnelling terecht. In korte hoofdstukken, waarin alternerend Maya en Benoît aan het woord komen, legt Annelies Verbeke de psychè bloot van twee gekwetste individuen. Finaal zijn ze op elkaar aangewezen voor het beetje troost dat ze mekaar nog kunnen schenken.

Vooral de figuur van Benoît gaat gaandeweg meer intrigeren. Als hij zich tot Maya aangetrokken voelt, dan is het in de eerste plaats omdat hij in haar zijn overleden moeder herkent. Die ontving, toen zij alleen voor de opvoeding van haar zoontje kwam te staan, mannen op haar appartement. Benoît heeft zelf nooit goed begrepen wat die daar kwamen doen. In zijn kinderlijke verbeelding moesten die mannen, nadat zij lekker gegeten hadden, op bed gaan liggen kreunen omdat hun maag opspeelde. Als hij op zekere dag op school over het beroep van zijn moeder moet vertellen voor de klas, tekent hij haar als onovertroffen kokkin. Als een gluiperige klasgenoot beweert dat zij een hoer is, gaat Benoît hem met een steen te lijf en wordt in een instelling geplaatst. Moeder komt hem bevrijden, maar op hun gezamenlijke vlucht verongelukt ze onder de wielen van een politiecombi. Enige troost die Benoît nog rest, is dromen van de walvis Frederik. Op zijn rug wil hij voor altijd verdwijnen in het 'zeetje', de plaats waar hij vaak met zijn moeder kwam. Uiteindelijk slaan de stoppen volledig door als hij op televisie de beelden ziet van een aangespoelde potvis. Benoît haast zich naar de plek van de ramp en wil zich in de opengesperde muil van het stervende dier wringen. Het verlangen naar de warmte en geborgenheid van de baarmoeder...

Later ontsnapt Benoît uit de psychiatrische inrichting waar hij werd opgenomen. Hij wordt opgevangen door Stan, met wie hij ooit in dezelfde klas zat. Benoît voelde zich tot hem aangetrokken, omdat hij een glazen oog had en dus ook al als een soort verschoppeling door het leven moet. Stan heeft het 'gemaakt' in het leven. Hij is eigenaar van een reeks hotels geworden en helpt Benoît aan een job als nachtwaker. Ontroerend mooi is hier de manier waarop Verbeke de vriendschap beschrijft die de man sluit met een nachtvlinder. Ook hier kan wat mooi en weerloos is niet blijven duren.

Ondertussen is Maya Benoît voor een groot deel van de tijd uit het oog verloren. Na een verkeersongeval (de parallellie met de moeder van Benoît wordt hier al aangezet) wordt haar huis ingepalmd door haar zus Sofie. Later, als Sofie weer verdwenen is, blijft ze rondzwalpen, op zoek naar Benoît. In haar ontreddering wil ze zelfs de stap zetten naar de prostitutie, zoals de moeder van Benoît ooit heeft gedaan. Uiteindelijk vinden de twee protagonisten elkaar terug, maar voor hoelang?

De roman zet geen punt achter de levensgeschiedenis van twee randfiguren uit onze overgestructureerde en doldraaiende samenleving. Met het slotwoord 'Misschien' laat Verbeke alles open.

Slaap! is een bijzonder krachtig debuut. Annelies Verbeke schrijft laconiek, vaak heel speels over een thema dat loodzwaar had kunnen overkomen. Alleen al de manier waarop zij bv. de professionele hulpverleners en 'healing sessions' beschrijft waar Maya aan deelneemt; een uit de mond stinkende therapeute, bijna hysterisch wordende medecursisten... Eerder tragikomisch is het relaas van Maya's verblijf in het ziekenhuis en de manier waarop ze met haar kamergenote Olga de tijd tracht te doden met spelletjes 'namen raden'. En naast en bij dit alles zijn er de talrijke zinnen die zo raak zijn geformuleerd dat je ze voor altijd zou willen onthouden: Benoît is iemand "die door het leven dwaalt met de energie van een slak", bij hem "is de wekker uit zijn hoofd gevallen". Of nog, na de dood van zijn moeder: "Dat was de laatste dag die ertoe deed. De rest was zomaar een leven".

Dat leven mag dan niet zoveel meer betekend hebben, het levert alleszins een stevige en overtuigende brok literatuur op.

Annelies Verbele studeerde scenarioschrijven aan het Rits in Brussel en werd op het filmfestival van Berlijn bekroond voor haar scenario 'Dogdreaming". [Jooris Van Hulle] Verberg tekst

Debuutroman van een veelbelovende Vlaamse schrijfster (1976), die eerder het scenario schreef voor de film 'Dogdreaming' en die als recensente verbonden is aan het maandblad Film&Televisie. Het jonge meisje Maya lijdt in zo'n hevige mate aan slapeloosheid dat ze vervreemdt van de mensen (en geliefden) om haar heen. 's Nachts dwaalt ze door de stad en houdt ze andere mensen uit hun slaap door belletje te trekken. Tijdens een van deze bizarre nachten ontmoet ze de veel oudere Benoit, die al veel langer aan slapeloosheid lijdt. Er ontstaat een vriendschaps- en liefdesrelatie tussen de twee, die niet onstabiel lijkt, maar toch zeer intens blijkt te zijn. In 'Slaap!' vertellen Maya en Benoit om beurten hun eigen geschiedenis. In het begin van het boek kun je begrip hebben voor de hoofdpersonen en kun je je nog identificeren met hen, maar allengs wordt het verhaal absurdistischer en grimmiger en dus moeilijker te volgen. Aan dit boek is te merken dat Verbeke tevens scenarioschrijfster is; het trekt als het ware als een film aan je voorbij. Zeer beeldend geschreven in een heel eigen stijl. Gebonden; kleine druk. Winnaar Gouden Ezelsoor 2005 voor beste debuut. Verberg tekst