Aurora Rodríguez Carballeira (1879-1956) zou een kind baren dat de mensheid moest verlossen van haar tekortkomingen. Ze zocht een man uit, raakte zwanger en beviel in 1914 van dochter Hildegart. Als peuter kon ze al lezen en schrijven, op haar 13de zat ze op de universiteit en op haar 18de was ze advocaat. Ook was ze uitgegroeid tot een boegbeeld van progressief Spanje.

Je zou denken: missie geslaagd. Maar Aurora dacht daar anders over. Ze was ervan overtuigd dat Hildegart het verkeerde pad op ging. Haar project was mislukt, zo concludeerde ze, en besloot er abrupt een punt achter te zetten. Op 9 juni 1933 schoot ze vier kogels door het hoofd van haar dochter. Na een korte celstraf werd ze opgenomen in Ciempozuelos, een inrichting voor vrouwen, waar ze in 1956 zou overlijden.

In De moeder van Frankenstein voert Almudena Grandes Aurora Rodríguez op als een paranoïde vrouw die ook in Ciempozuelos blijft geloven in haar missie. Ze moet en zal de verlosser van de mensheid ter wereld brengen. Een zorgvuldig voorbereide, Frankenstein-achtige poging met poppen mislukt. Ze krijgt nieuwe hoop wanneer ze, ruim bejaard inmiddels, een handlanger meent te hebben gevonden in de jonge psychiater Germán Velázquez. Die zal haar zwanger maken. Want ze is weer vruchtbaar, zo weet ze wanneer ze bloedingen krijgt.

Germán Velázquez was in de Burgeroorlog (1936-1939) naar Zwitserland gevlucht op instigatie van zijn vader, een bekende linkse psychiater die korte tijd later overleed in een Spaanse cel. In Zwitserland gaat hij een mooie, succesvolle toekomst tegemoet, ver van de dictatuur die Spanje na de Burgeroorlog is geworden. Toch besluit hij in 1954 terug te keren. Met de kennis die hij in Zwitserland heeft opgedaan, zet hij een experiment met chloorpromazine op, een nieuw medicijn dat de symptomen van schizofrenie onderdrukt. Zijn proeftuin is Ciempozuelos.

Germán is een verzinsel van Grandes en dat geldt ook voor het derde hoofdpersonage, María Castejón. Zij werd in de Burgeroorlog wees en groeide op in Ciempozuelos, waar haar opa als tuinman werkt. Al veel langer dan Germán heeft zij een bijzondere relatie met Aurora Rodríguez, die haar heeft leren lezen en schrijven. Later, wanneer ze in het gesticht een baan als hulpverpleegkundige heeft, worden de rollen omgedraaid en leest María in haar pauzes de oude vrouw voor.

Dwangbuis

Aurora is meer mens dan moordenaar en dat is tekenend voor het diepe mededogen voor psychiatrische patiënten dat door de roman waart. Prominent toont Grandes ook het wijdverbreide dedain voor de sociale onderlagen en de diepgewortelde onderdrukking van vrouwen, homoseksuelen en 'de rooien'. Van iedereen, kortom, die afweek van de nationaal-katholieke normen en waarden die de dwangbuis vormden waarin het Franco-regime de samenleving wilde proppen.

'De dictatuur verandert alles wat ermee in aanraking komt in stront (...).' Die uitspraak duikt een paar maal op. Germán en María kunnen daarover meepraten. De eerste moet toezien hoe zijn medisch experiment wordt lamgelegd en María wordt na enkele vernederende seksuele ervaringen op gruwelijke wijze gedwongen te trouwen met een man die ze verafschuwt.

Deze ontwikkelingen rieken misschien naar determinisme en fatalisme, maar dat is Grandes' stijl niet. Net als eerder in romans als De vijand van mijn vader en De drie bruiloften van Manolita wil ze niet alleen de verstikkende repressie tijdens de Franco-dictatuur voor het voetlicht brengen, ze wil ook duidelijk maken dat niet iedereen het hoofd buigt. Om te beginnen Germán en María niet, maar ook Germáns zus Rita niet, die actief is in een clandestiene politieke partij.

In een repressief systeem verandert niet alles in stront. Dat is de boodschap die Grandes vertolkt. Daarbij laat ze wel wat steekjes vallen. Zo is het zijpad over de Joodse familie die zich in Zwitserland over Germán ontfermt veel te lang en stuit je de hele roman door met enige regelmaat op een lompe overgang, een rommelig geformuleerde passage, een schools fragment of een malle vergelijking ('onze lichamen botsten als twee grote, verlangende walvissen in een piepklein zoutwaterbad'). Maar voor je je gaat ergeren aan dit soort onvolkomenheden heeft Grandes je alweer haar grote verhaal in getrokken.

Verberg tekst

Toen Aurora Rodríguez Carballeira in 1933 haar achttienjarige dochter om het leven bracht, ging er een schokgolf door progressief Spanje. Ondanks haar prille leeftijd was de hoogbegaafde Hildegart ­Rodríguez al een vooraanstaande figuur in linkse kringen. Haar moeder, een fervent aanhangster van eugenese, had haar opgevoed tot een soort messias van de feministische en maatschappelijke revolutie. De moordenares, die aan paranoia en grootheidswaan bleek te lijden, kwam in de jaren 50 in een krankzinnigengesticht aan haar eind.

Het verhaal van Doña Aurora had alles om Almudena Grandes te bekoren. De schrijfster werkt al tien jaar aan een zesdelige reeks over de gevolgen van de Spaanse burgeroorlog en die serie loopt als een tierelier. Spanje heeft nooit afgerekend met de wonden die destijds zijn geslagen en dat onverwerkte verleden is een goudmijn voor een romancier.

Vorig jaar verscheen de Nederlandse vertaling van De patiënten van dokter García, waarin Grandes de halve wereld afstroopte. In De moeder van Frankenstein is haar actieterrein nu gevoelig kleiner. Het hoofdpersonage pendelt heen en weer tussen het krankzinnigengesticht voor vrouwen in Ciempozuelos en het naburige Madrid, en doet in een reeks flashbacks Zwitserland aan, waar ­Germán Velázquez Martín na de Burgeroorlog zijn toevlucht heeft gezocht.

Na vijftien jaar in den vreemde is hij teruggekeerd naar zijn heimat, waar hem een baan is beloofd als psychiater. Hij zet er een revolutionair behandelprogramma op poten met het medicijn chloorpromazine, het eerste neurolepticum uit de geschiedenis, en wordt de behandelende arts van Doña Aurora. Het Spanje van de jaren 50 is Zwitserland niet, zo zal Germán tot zijn scha en schande ondervinden. De 'katholiekste van alle naties' heeft veel van een gigantisch gekkenhuis en de psychiatrische instelling lijkt wel een schaalmodel van de Spaanse samenleving, een pathologische miniatuur van een ziek land.

Spaanse Mengele

Grandes heeft zich afwisselend ingeleefd in de gedachtegang van Germán, het zielenleven van hulpverpleegster María Castejón en de paranoïde wanen van Doña Aurora. Die hield zich onder meer onledig met de fabricage van poppen met enorme geslachtsorganen die ze vervolgens tot leven probeerde te wekken, als een vrouwelijke Frankenstein. Haar denkbeelden over rasverbetering hadden een even groot aandeel in haar misdrijf als haar geestesziekte. Tegenwoordig wordt eugenese geassocieerd met nazi-Duitsland, maar in de jaren 30 had die leer evengoed aanhangers in linkse kringen. Een van de personages is de ideoloog van de Spaanse fascistische eugenese, Antonio Vallejo-Nájera. Uit zijn koker kwam de theorie van het zogenaamde 'rode gen', dat actief diende te worden uitgeroeid door de dragers ervan te fusilleren, hun pasgeboren kinderen te roven en ze onder te brengen in franquistische gezinnen. De Spaanse Mengele, zoals de man weleens wordt genoemd, was een van de boegbeelden van de nationaal-katholieke psychiatrie, net als zijn collega López Ibor, die homoseksuelen placht te behandelen met elektroshocks, lobotomie en andere ongein.

De roman is geschreven ter nagedachtenis van al die vrouwen die 'de vrijheid waarin hun moeders hadden geleefd, kwijtraakten en te laat waren voor de vrijheid waarin wij, hun dochters, hebben geleefd'. Hun betreurenswaardige positie wordt geïllustreerd aan de hand van de lotgevallen van de hulpverpleegster María Castejón, een meisje van lage komaf dat is voorbestemd voor een leven van slaven en sloven en door een gewetenloos rijkeluiszoontje wordt verleid - het klassieke verhaal. Haar geschiedenis wordt beschreven als 'een werktuig om een barst te slaan in de verstikkende urn van stilte waardoor de lucht die we allemaal inademden almaar ijler werd' en het klimaat in Spanje 'als een besneeuwde vulkaan ogenschijnlijk in toom gehouden door het ijs van een winter die het moet afleggen tegen de gloeiende lava die hem vanbinnen gaandeweg tot de rand toe vult'. De schrijfster staat nu eenmaal niet bekend om haar beheerste stijl of haar geslaagde metaforen, maar meeslepend vertellen kan ze als de beste.

Signatuur, 688 blz., 29,90 €. Oorspr.: 'La madre de Frankenstein'.

Verberg tekst

Aurora Rodríguez Carballeira (1879-1956) was een vrouw met een missie, en niet zo'n kleintje ook. Ze zou een kind baren dat de mensheid moest verlossen van haar tekortkomingen. Niets meer en niets minder. Ze zocht een man uit, raakte zwanger en beviel in 1914 van dochter Hildegart. Als peuter kon het meisje al lezen en schrijven, op haar 13de zat ze op de universiteit en op haar 18de was ze advocaat. Ook had Hildegart toen al gezaghebbende artikelen en boeken op haar naam staan en was ze uitgegroeid tot een boegbeeld van progressief Spanje.

Je zou denken: missie geslaagd. Maar Aurora dacht daar anders over. Ze was ervan overtuigd dat Hildegart het verkeerde pad op ging en steeds meer aan haar invloed ontsnapte. Haar project was mislukt, zo concludeerde ze, en ze besloot er abrupt een punt achter te zetten. Op 9 juni 1933 schoot ze vier kogels door het hoofd van haar dochter, die toen 18 jaar was. Na een korte gevangenisstraf werd ze opgenomen in Ciempozuelos, een inrichting voor vrouwen in de buurt van Madrid, waar ze in 1956 zou overlijden.

In De moeder van Frankenstein voert Almudena Grandes Aurora Rodríguez op als een paranoïde vrouw die ook in Ciempozuelos blijft geloven in haar missie. Ze moet en zal de verlosser van de mensheid ter wereld brengen. Een zorgvuldig voorbereide, Frankenstein-achtige poging met poppen mislukt. Ze krijgt nieuwe hoop wanneer ze, ruim bejaard inmiddels, een handlanger meent te hebben gevonden in de jonge psychiater Germán Velázquez. Die zal haar zwanger maken. Want ze is weer vruchtbaar, zo weet ze wanneer ze bloedingen krijgt.

Germán Velázquez was tijdens de Burgeroorlog (1936-1939) naar Zwitserland gevlucht op instigatie van zijn vader, een bekende linkse psychiater die korte tijd later overleed in een Spaanse gevangenis. In Zwitserland wordt Germán opgeleid in het vak van zijn vader en gaat hij in vrijheid een mooie, succesvolle toekomst tegemoet, ver van de dictatuur die Spanje na de Burgeroorlog is geworden onder de genadeloze leiding van generaal Franco. Toch besluit hij in 1954 terug te keren. Met de kennis die hij in Zwitserland heeft opgedaan wil hij aan het werk in zijn vaderland, waar hij een experiment opzet met chloorpromazine, een nieuw medicijn dat de symptomen van schizofrenie onderdrukt. Zijn proeftuin is Ciempozuelos.

Het lijkt een klein wonder dat Germán het medische experiment kan uitvoeren in een land waar zo ongeveer alles mis was in de psychiatrie. Zo was er de invloedrijke psychiater Antonio Vallejo Nájera (bijnaam: de Spaanse Mengele), die ervan overtuigd was dat 'het Spaanse ras' naar de knoppen ging door het zogenoemde 'rode gen'. Om dat te voorkomen moesten kinderen die opgroeiden in linkse nesten weggehaald worden bij hun ouders en (her)opgevoed worden in 'normale' gezinnen.

Nog zoiets: als invloedrijke mannen hun vrouwen liever kwijt dan rijk waren, konden ze hen ongestraft laten opnemen en wilsonbekwaam laten verklaren. Maar, zo stelt Grandes, het is ironisch genoeg juist aan de inferieure positie van de vrouw te danken dat Germán aan de slag kan met zijn medicijnproef. In Ciempozuelos zijn immers uitsluitend vrouwen opgenomen, en naar hen kijkt men nauwelijks om.

Germán is een verzinsel van Grandes en dat geldt ook voor het derde hoofdpersonage, María Castejón. Zij werd wees in de Burgeroorlog en groeide op in Ciempozuelos, waar haar opa als tuinman werkt. Al veel langer dan Germán heeft zij een bijzondere relatie met Aurora Rodríguez, die haar heeft leren lezen en schrijven. Later, wanneer ze een baan als hulpverpleegkundige in het gesticht heeft, worden de rollen omgedraaid en leest María in haar pauzes de oude vrouw voor.

Aurora is meer mens dan moordenaar en dat is tekenend voor het diepe mededogen voor psychiatrische patiënten dat door de roman waart. Op prominente wijze toont Grandes ook het wijdverbreide dédain voor de sociale onderlagen en de diepgewortelde onderdrukking van vrouwen, homoseksuelen en 'de rooien'. Van iedereen, kortom, die afweek van de nationaal-katholieke normen en waarden die de dwangbuis vormden waarin het Franco-regime de Spaanse samenleving probeerde te proppen.

'De dictatuur verandert alles wat ermee in aanraking komt in stront (...).' Die uitspraak duikt een paar maal op in De moeder van Frankenstein. Germán en María kunnen daarover meepraten. De eerste moet machteloos toezien hoe zijn medische experiment na een veelbelovende start toch wordt lamgelegd door de autoriteiten en María wordt na een aantal vernederende seksuele ervaringen op gruwelijke wijze gedwongen te trouwen met een man die ze verafschuwt.

Deze ontwikkelingen rieken misschien naar determinisme en fatalisme, maar dat is Grandes' stijl niet. Net als eerder in romans als De vijand van mijn vader en De drie bruiloften van Manolita wil de schrijver niet alleen de verstikkende repressie tijdens de Franco-dictatuur voor het voetlicht brengen, ze wil ook duidelijk maken dat niet iedereen het hoofd buigt. Om te beginnen Germán en María niet, maar ook Germáns zus Rita niet, die actief is in een clandestiene politieke partij. En ook Eduardo (een homoseksuele collega van Germán) en Pastora (de jonge weduwe met wie Germán een verhouding krijgt) niet, die weigeren om hun 'afwijkende' seksualiteit achter slot en grendel te zetten.

In een repressief systeem verandert niet alles in stront. Dat is de boodschap die Grandes op gedreven wijze vertolkt. Daarbij laat ze wel wat steekjes vallen. Zo is het zijpad over de Joodse familie die zich in Zwitserland over Germán ontfermt veel te lang en stuit je de hele roman door met enige regelmaat op een lompe overgang, een rommelig geformuleerde passage, een schools fragment, een onnodige herhaling of een malle vergelijking ('onze lichamen botsten als twee grote, verlangende walvissen in een piepklein zoutwaterbad'). Maar voordat je je gaat ergeren aan dit soort onvolkomenheden heeft Grandes je alweer haar grote verhaal in getrokken.

Uit het Spaans vertaald door Mia Buursma en Rikkie Degenaar. Signatuur; 684 pagina's; € 29,99.

Verberg tekst

Zelfstandig te lezen deel 5* van het ambitieuze project ‘Episodes van een oneindige oorlog’ van Almudena Grandes (1960) waarin ze aandacht vraagt voor de Spaanse Burgeroorlog en de Franco-dictatuur, twee periodes uit de recente geschiedenis van Spanje die nog steeds gevoelig liggen. De titel verwijst naar Aurora Rodríguez Carballeira, die in haar dochter Hildegart een project zag dat de mensheid een grote stap vooruit moest helpen. De briljante Hildegart was op zeer jonge leeftijd al uiterst succesvol, maar haar paranoïde moeder had toch het gevoel dat haar project was mislukt en schoot haar dochter daarom dood in 1933. Ze wordt opgenomen in een psychiatrische inrichting. Deze roman concentreert zich op de jaren 1954-1956, de laatste uit Aurora’s leven. Zij is een van de drie vertellers. De andere twee zijn de progressieve psychiater Germán Velázquez Martín en de verpleeghulp María Castejón Pomeda. Daarnaast zijn er meer dan honderd andere personages. Met elkaar vormen ze een fresco dat een indringend en gedetailleerd beeld geeft van de repressieve samenleving die Spanje in de jaren vijftig was. Grandes - Spanjes bekendste literaire schrijver - focust met name op de seksuele repressie, de rechteloosheid van de vrouw en de kwalijke rol van de katholieke kerk en van de psychiaters. Verberg tekst